Маңғыстау облысының мәдениет басқармасыМемориалдық музей

Бәйті ескерткіші өзінің сипаты жағынан "аса құнды мұрағат" деп ауыз толтырып айтуға тұрарлықтай дүние. Бәйті кешені Үстірттің тегістігінде орналасқан үш қорғаннан тұрады. Археологиялық "қорған" ескерткіштер Қазақстан үшін таңсық та бола қоймас, өйткені еліміздегі ертедегі көшпелілер мұрасы негізінен осы қорған - үйіктер арқылы белгілі. Бәйті кешенінің басқа нысандардан ерекшелігі-жауынгер сарматтардың тастан қашалған мүсіндерінің болуында. Барлық нысаннан орташа биіктігі 2 метр болатын жалпы саны 70-80 мүсін табылып отыр.

С.ҚОНДЫБАЙ 15 том "Таңдамалы мақалалары" 97-102 беттерінде.

Валгалла (Вальхалла) сөзін көне исланд тілінен аударғанда "өлілер сарайы" немесе "өлілер залы" дегенді білдіреді. Валгалланың арғы моделі - кәдімгі мола-қауым ежелгі "үңгір - күнге табыну орны" деген түсінік. Валгаллада өлген шейіт-жауынгер тұрады.

Маңғыстау - Үстірттен табылған, б.з.д. V-II ғғ. дай - массагеттер дәуіріне жататын "Бәйті" кешені - осы "валгаллалардың" түпнұсқаларының мысалдары болуы мүмкін. Бәйтіде де жауынгерлер мүсіндері бар. Міне, осындай ашық аспандағы көсемнің моласы - жыл сайынғы ас беру, жиын өткізу орны болған да шығар.

Ал тас мүсіндерді "өлген ата-бабалар кейпі" деп түсінген де шығар. Өйткені археологтар "Бәйті" кешенінің функциялық сипатын "героитисьон" деп атайды. Бұл батыр бабаларға арналған ескерткіш - мемориал дегенмен бірдей. Валгалланың ғұрыптық идеясы - тірі ұрпақтардың өлген жауынгер ата-бабаларын құрметтеу.

Сарыарқа жеріндегі мұртты обалар мен балбалдарды да, Үстірттен табылған Бәйті мүсіндерін де кешенді түрде зерттеп көрген ешкім жоқ. Дұрысы, осы мәселелер арнайы мәселе ретінде зерттеушілердің ізденістері қатарына қойылып көрмегенге ұқсайды.

С.Қондыбайдың "Қазақ даласы және герман тәңірлері" кітабындағы

(31-35 беттер).